ಭಾರತೀವಿವೇಕ

ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ಕೊಳ್ಳುವುದಿರಲಿ, ಅವುಗಳ ಉಪಲಬ್ಧಿಯೇ ಕಷ್ಟವಾಗಿದ್ದ ಆ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಅವರು ಎಲ್ಲ ಪಾಠಗಳನ್ನೂ ಕಂಠಗತ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಅನಿವಾರ್ಯತೆ ಇದ್ದಿತು. ಹೀಗೆ ಮುಖಸ್ಥವಾದ ವಿದ್ಯೆಯ ಸತ್ಫಲಗಳನ್ನು ಮುಂದೆ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರು ಗಳಿಸಿ ಇತರರೂ ಅನುಭವಿಸುವಂತಾದುದು ಸಂಸ್ಕೃತದ ಸುಕೃತ.

‘ಪ್ರಜ್ಞಾಭಾರತಿ’ ಶ್ರೀಧರ ಭಾಸ್ಕರ ವರ್ಣೇಕರ್ (೩೧.೦೭.೧೯೧೮ – ೧೦.೪.೨೦೦೦) ಅವರು  ಆಧುನಿಕ ಸಂಸ್ಕೃತಸಾಹಿತ್ಯದ ಧ್ರುವತಾರೆ  ಎಂದೇ ಕೀರ್ತಿತರು. ಅವರ ಕೃತಿಗಳು ರಾಷ್ಟ್ರಭಕ್ತಿ ಮತ್ತು ಉದಾತ್ತ ಕಲ್ಪಕತೆಗಳ ಬಿರುಕಿಲ್ಲದ ಬೆಸುಗೆಯ ಅಪೂರ್ವ ನಿದರ್ಶನಗಳು. ಅವರು ತಮ್ಮ ಸೃಷ್ಟಿಶೀಲ ರಚನೆಗಳಿಂದ ಸಂಸ್ಕೃತ ಮತ್ತು ಮರಾಠಿ ಭಾಷೆಗಳನ್ನು ಶ್ರೀಮಂತಗೊಳಿಸಿದ್ದಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೆ ಆ ನುಡಿಗಳ ಪ್ರಕರ್ಷ-ಪ್ರಸಾರಗಳಿಗೆ ಕೂಡ ಅವಿಶ್ರಾಂತವಾಗಿ ದುಡಿದರು. ಕಾವ್ಯರಚನೆ, ಪತ್ರಿಕೋದ್ಯಮ, ವಿಶ್ವಕೋಶನಿರ್ಮಾಣ, ಸಂಸ್ಕೃತಿಪ್ರಚಾರ, ಸಾಂಸ್ಥಿಕ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಾಹ, ಸಮಾಜೋನ್ಮುಖ ಕಲಾಪಗಳೇ ಮೊದಲಾದ ಮಜಲುಗಳಲ್ಲಿ ಅವರ ಕರ್ಮಯೋಗ ವ್ಯಾಪಿಸಿದೆ.

ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಮರಾಠಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ಕುಟುಂಬದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರಿಗೆ ರಾಷ್ಟçಭಕ್ತಿ, ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರೀತಿ, ಅಕಾರ್ಪಣ್ಯ ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಕೃತಭಾಷೆಯ ಬಗೆಗಿನ ಒಲವು ಕುಲಧನವಾಗಿತ್ತು. ಕಿರಿಯ ವಯಸ್ಸಿನಿಂದಲೇ ರಾಷ್ಟçಭಕ್ತಿಯನ್ನು ಮೈಗೂಡಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದ ಅವರು ಅದೊಮ್ಮೆ ಬಯಲೊಂದರಲ್ಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸ್ವಯಂಸೇವಕ ಸಂಘದ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳು ಜರಗುತ್ತಿದ್ದುದನ್ನು ಕಂಡು ಆಕರ್ಷಿತರಾಗಿ ಸ್ವಯಂ ಡಾ|| ಕೇಶವ ಬಲಿರಾಮ್ ಹೆಡಗೆವಾರ್ ಅವರ ಬಳಿ ಹೋಗಿ ಸಂಘಕ್ಕೆ ಸೇರುವ ತಮ್ಮ ಆಶೆಯನ್ನು ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಿದರು. ಹೀಗೆ ಆರ್ಜಿತವಾದುದು ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರ ‘ಶಿಶು ಸ್ವಯಂಸೇವಕ’ ಎಂಬ ಅನನ್ಯ ಉಪಾಧಿ!

ಅವರು ಬಾಲ್ಯದಲ್ಲಿಯೇ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಸರ್ಕಾರದ ವಿರುದ್ಧ ಸತ್ಯಾಗ್ರಹದಲ್ಲಿ ಪಾಲ್ಗೊಂಡ ಕಾರಣ ಶಾಲೆಯ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಕೈಬಿಡಬೇಕಾಯಿತು. ಹೀಗಾಗಿ ಕಾಶಿಯಲ್ಲಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಯನ ಮಾಡಿದ ಪಂಡಿತ ಹನುಮಂತಶಾಸ್ತಿç ಕೇವಲೆ ಅವರಲ್ಲಿ ಇವರ ಸಂಸ್ಕೃತಾಭ್ಯಾಸ ಅಂಕುರಗೊಂಡಿತು. ದೇವವಾಣಿಯಲ್ಲಿ ಅಪಾರ ಆದರ-ಅಭಿಮಾನಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರು ಆ ಭಾಷೆಯನ್ನೇ ಏಕಾಗ್ರವಾಗಿ ಉಪಾಸಿಸುವಂತಾದುದು ಒಳ್ಳೆಯ ಯೋಗಾಯೋಗ. ಕೋಶ-ವ್ಯಾಕರಣಗಳನ್ನು ಕರಗತ ಮಾಡಿಕೊಂಡ ಬಳಿಕ ಪಂಚ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳನ್ನೂ ಒಳಗೊಂಡಂತೆ ನಾಟಕಾಂತವಾಗಿ ಸಂಸ್ಕೃತ ಸಾಹಿತ್ಯವನ್ನು ಅಭ್ಯಾಸ ಮಾಡಿದರು.

ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ಕೊಳ್ಳುವುದಿರಲಿ, ಅವುಗಳ ಉಪಲಬ್ಧಿಯೇ ಕಷ್ಟವಾಗಿದ್ದ ಆ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಅವರು ಎಲ್ಲ ಪಾಠಗಳನ್ನೂ ಕಂಠಗತ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಅನಿವಾರ್ಯತೆ ಇದ್ದಿತು. ಹೀಗೆ ಮುಖಸ್ಥವಾದ ವಿದ್ಯೆಯ ಸತ್ಫಲಗಳನ್ನು ಮುಂದೆ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರೂ ಗಳಿಸಿ ಇತರರೂ ಅನುಭವಿಸುವಂತಾದುದು ಸಂಸ್ಕೃತದ ಸುಕೃತ. 

ತಂದೆ-ತಾಯಿಯರ ಅಕಾಲಿಕ ಮರಣ ಹಾಗೂ ಕುಟುಂಬದಲ್ಲಿಯ ಆರ್ಥಿಕ ಅವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಕಾರಣ ಸಮಯಕ್ಕೆ ಸರಿಯಾಗಿ ಕಾಲೇಜಿಗೆ ಸೇರುವ ಅವಕಾಶವನ್ನು ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರು ಪಡೆಯಲಾಗಲಿಲ್ಲ. ಆದರೂ ಅದಮ್ಯ ವಿದ್ಯೋತ್ಸಾಹದಿಂದ ಪ್ರಚೋದಿತರಾಗಿ ಅಂಧ ಮಕ್ಕಳ ಶಾಲೆಯಲ್ಲಿ ಬೋಧಿಸಿ, ಖಾಸಗಿಯಾಗಿ ಪಾಠ-ಪ್ರವಚನಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿ ಕುಟುಂಬವನ್ನೂ ಭರಿಸಿದರು, ತಮ್ಮ ವಿದ್ಯಾಭಿಲಾಷೆಯನ್ನೂ ಉದ್ಧರಿಸಿದರು. ಈ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಸಂಸ್ಕೃತದ ಎಂ.ಎ. ಪದವಿಯನ್ನು ಪಡೆದ ಅವರಿಗೆ ನಾಗಪುರದ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ ೧೯೭೪ರಲ್ಲಿ ‘ಡಿ.ಲಿಟ್.’ ಪದವಿಯನ್ನು ಕೊಟ್ಟು ಕೃತಕೃತ್ಯವಾಯಿತು.

ಪ್ರತಿದಿನವೂ ಬಿಡುವಿಲ್ಲದ ಬಗೆಬಗೆಯ ಕೆಲಸಗಳಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿರುತ್ತಿದ್ದ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರಿಗೆ ಕರ್ಮದೀಕ್ಷೆಯನ್ನು ಗೌರವಿಸುವ ವ್ಯಕ್ತಿಯೇ ಪತ್ನಿಯಾದರು. ಶ್ರೀಮತಿ ಕಮಲಾ ಅವರು ತಮ್ಮ ಪತಿಯ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳಿಗೆಲ್ಲ ಒಳ್ಳೆಯ ಒತ್ತಾಸೆಯಾಗಿದ್ದರು. ಸಮಾಜಕ್ಕೇ ಮಾದರಿಯಾಗುವಂತೆ ಮನೆಯನ್ನು ಮುನ್ನಡಸಿದ್ದಲ್ಲದೆ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರ ಎಲ್ಲ ರಚನೆಗಳನ್ನು ಸ್ವಹಸ್ತದಲ್ಲಿ ಬರೆದುಕೊಂಡು ಸಾರಸ್ವತಸೇವೆಯನ್ನೂ ಮಾಡಿದರು. ಅವರು ಹೀಗೆ ಲಿಪಿಬದ್ಧಗೊಳಿಸಿದ ಸಾಹಿತ್ಯ ಸುಮಾರು ಐದು ಸಾವಿರ ಪುಟಗಳಷ್ಟು! ಶ್ರೀಮತಿ ಕಮಲಾ ಅವರ ಈ ಕಾಯಕವನ್ನು ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬ ಭಾಷಾಭಿಮಾನಿಯೂ ಗೌರವದಿಂದ ಸ್ಮರಿಸಬೇಕು.

ಮಹಾಕಾವ್ಯ, ಖಂಡಕಾವ್ಯ, ಕಥೆ, ಗೀತ, ಪ್ರಬಂಧ, ನಾಟಕ, ಗದ್ಯಲೇಖನಗಳು, ವಿವಿಧ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಕುರಿತ ಕಾರಿಕೆ-ಪ್ರಕರಣಗಳು – ಹೀಗೆ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರ ಸಾಹಿತ್ಯಕೃಷಿ ಅನೇಕ ಧಾರೆಗಳಲ್ಲಿ ವಿಸ್ತರಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ. ಅವರು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದ ‘ಸಂಸ್ಕೃತಭವಿತವ್ಯ’ ಎಂಬ ಸಂಸ್ಕೃತಪತ್ರಿಕೆ ಇಂದೂ ಪ್ರಚಲಿತವಾಗಿದ್ದು ಅಪಾರ ಜನಾದರಣೆಯನ್ನು ಗಳಿಸಿದೆ. ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರು ‘ರಾಷ್ಟ್ರಶಕ್ತಿ’ ಎಂಬ ಮರಾಠಿ ವಾರಪತ್ರಿಕೆಯನ್ನೂ ‘ಯೋಗಪ್ರಕಾಶ’ ಎಂಬ ಮಾಸಿಕಪತ್ರಿಕೆಯನ್ನೂ ಕೂಡಾ ಸಂಪಾದಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ‘ಸಂಸ್ಕೃತವಾಙ್ಮಯಕೋಶ’ ಎಂಬುದು ಅವರ ಹಿರಿದಾದ ರಚನೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ಇದು ಸಂಸ್ಕೃತಸಾಹಿತ್ಯದ ಎಲ್ಲ ಆಯಾಮಗಳನ್ನೂ ಅಧಿಕೃತವಾಗಿ ಪರಿಚಯಿಸುತ್ತದೆ. ಅಂತೆಯೇ ‘ಅರ್ವಾಚೀನ ಸಂಸ್ಕೃತಸಾಹಿತ್ಯ’ ಎಂಬ ಅವರ ಮರಾಠಿ ಪುಸ್ತಕ ಆಧುನಿಕ ಸಂಸ್ಕೃತ ಸಾಹಿತ್ಯವನ್ನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಪರಿಚಯಿಸುತ್ತದೆ. ನಮ್ಮ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿನ ಶ್ರಮವಿಲ್ಲದೆ ಆಪ್ತವಾಗಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಬಯಸುವವರಿಗೆ ಅವರ ‘ಭಾರತೀಯವಿದ್ಯೆ’ ಎಂಬ ಸಣ್ಣ ಗ್ರಂಥ ಒಳ್ಳೆಯ ಮಾರ್ಗದರ್ಶಿಯಾಗಬಲ್ಲುದು.

ವರ್ಣೇಕರ್ ರಚಿಸಿದ ‘ಮಂದೋರ್ಮಿಮಾಲಾ’, ‘ಕಾಲಿದಾಸರಹಸ್ಯ’, ‘ತೀರ್ಥಭಾರತ’, ‘ವಾತ್ಸಲ್ಯರಸಾಯನ’, ‘ಜವಹರತರಂಗಿಣಿ’ ಮುಂತಾದ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಕೃತಿಯೂ ಆ ಪ್ರಕಾರದ ಕಾವ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ವಿಶಿಷ್ಟವೆನಿಸಿದೆ. ಅವರ ‘ಶಿವರಾಜ್ಯೋದಯ’ ಮಹಾಕಾವ್ಯ ಆ ನಿಟ್ಟಿನ ಆಧುನಿಕ ರಚನೆಗಳಲ್ಲಿಯೇ ಅಗ್ರಮಾನ್ಯವೆಂದು ವಿಖ್ಯಾತವಾಗಿದೆ. ಐತಿಹಾಸಿಕ ಕಥಾತಂತುಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿದ ಕಾವ್ಯಗಳಿಗೆ ಸಂಸ್ಕೃತದಲ್ಲಿ ಕೊರತೆಯೇನಿಲ್ಲ. ಪ್ರಾತಿನಿಧಿಕ ಉದಾಹರಣೆಗಳಾಗಿ ಕಲ್ಹಣನ ‘ರಾಜತರಂಗಿಣಿ’, ಬಿಲ್ಹಣನ ‘ವಿಕ್ರಮಾಂಕದೇವಚರಿತ’, ಗಂಗಾದೇವಿಯ ‘ಮಧುರಾವಿಜಯ’ ಮುಂತಾದವುಗಳನ್ನು ಸ್ಮರಿಸಬಹುದು. ಕಳೆದ ಎರಡು ಶತಮಾನಗಳಲ್ಲಿ ಮಹಾರಾಣಾ ಪ್ರತಾಪ, ಪೃಥ್ವೀರಾಜ ಚೌಹಾಣ, ಗಾಂಧಿ, ತಿಲಕ್ ಮೊದಲಾದವರ ಬಗೆಗಿನ ಹಲವು ಕಾವ್ಯಗಳು ಹೊರಬಂದಿವೆ. ಈ ದಿಶೆಯ ಪ್ರಕಲ್ಪಗಳಿಗೆಲ್ಲ ಮುಕುಟದಂತಿರುವುದು ಛತ್ರಪತಿ ಶಿವಾಜಿಯ ಜೀವಿತ-ಸಾಧನೆಗಳನ್ನು ವರ್ಣಿಸುವ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರ ಉದಾತ್ತಪ್ರಸನ್ನ ರಚನೆ. ‘ಮಹಾಕಾವ್ಯ’ ಎಂದು ಕರೆಸಿಕೊಳ್ಳಬಲ್ಲ ಬೆರಳೆಣಿಕೆಯ ಆಧುನಿಕ ಕೃತಿಗಳ ಪೈಕಿ ಅರವತ್ತೆಂಟು ಸರ್ಗಗಳ ಈ ಹೆಬ್ಬೊತ್ತಿಗೆಯೇ ಪ್ರಥಮಗಣ್ಯ ಎಂದರೆ ತಪ್ಪಲ್ಲ. ಭಕ್ತಿಯು ರಸವೋ ಅಲ್ಲವೋ ಎಂಬ ಚರ್ಚೆ ಆಲಂಕಾರಿಕರ ವಲಯದಲ್ಲಿ ಶತಮಾನಗಳಿಂದ ಸಾಗಿಬಂದಿದೆ. ಅದು ಹಾಗಿರಲಿ. ಭಕ್ತಿಯ ರಸತ್ವ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಕವೇ ಆದರೂ ರಾಷ್ಟçಭಕ್ತಿಯನ್ನು ಮೂಲಧಾತುವಾಗಿ ಉಳ್ಳ ಕೃತಿಯೊಂದು ರಸ್ಯವಾಗಿರಲು ಸರ್ವಥಾ ಸಾಧ್ಯವೆಂದು ‘ಶಿವರಾಜ್ಯೋದಯ’ದಿಂದ ಸಿದ್ಧವಾಗುತ್ತದೆ.

* * *

ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರು ಕನ್ಯಾಕುಮಾರಿಯಲ್ಲಿಯ ಸ್ವಾಮಿ ವಿವೇಕಾನಂದÀ ಶಿಲಾಸ್ಮಾರಕದ ಸ್ಥಾಪನೆಯನ್ನು ಅನುಲಕ್ಷಿಸಿ ಬರೆದ ಕೃತಿ ‘ವಿವೇಕಾನಂದವಿಜಯ’ ಎಂಬ ಹತ್ತು ಅಂಕಗಳ ಮಹಾನಾಟಕ. ಇಲ್ಲಿ ವಿವೇಕಾನಂದರ ಬಾಲ್ಯದಿಂದ ಮೊದಲ್ಗೊಂಡು ಅವರು ದೇಶ-ವಿದೇಶಗಳಲ್ಲೆಲ್ಲ ಸಂಚರಿಸಿ ಭಾರತದ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸೌರಭವನ್ನು ಪಸರಿಸಿ ಹಿಂತಿರುಗಿ ಸಿದ್ಧಿ ಗಳಿಸಿದವರೆಗಿನ ಘಟನೆಗಳ ವರ್ಣನೆ    ಅಡಕಗೊಂಡಿದೆ. ಲೇಖಕರು ಮೊದಲ ನಾಲ್ಕು ಅಂಕಗಳಲ್ಲಿ ಐತಿಹಾಸಿಕ ತಥ್ಯಗಳಿಗೆ ತಮ್ಮ ಕಲ್ಪನೆಯನ್ನೂ ಸೇರಿಸಿ ವಿವೇಕಾನಂದರ ಬಾಲ್ಯವನ್ನೂ ಅವರು ಶ್ರೀರಾಮಕೃಷ್ಣ ಪರಮಹಂಸರನ್ನು ದರ್ಶಿಸಿದ ಸುಮುಹೂರ್ತವನ್ನೂ ಚಿತ್ರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಆ ಬಳಿಕ ಎರಡು ಅಂಕಗಳಲ್ಲಿ ವಿವೇಕಾನಂದರು ವಿವಿಧ ತೀರ್ಥಗಳನ್ನು, ರಾಜ-ಮಹಾರಾಜರನ್ನು ಕಂಡ ಘಟನೆಗಳ ವರ್ಣನೆಯಿದೆ. ಎಂಟು ಮತ್ತು ಒಂಬತ್ತನೆಯ ಅಂಕಗಳಲ್ಲಿ ಸ್ವಾಮಿಗಳ ವಿದೇಶಪ್ರವಾಸ ಮತ್ತು ಅಲ್ಲಿ ಅವರು ಸಾಧಿಸಿದ ‘ಧರ್ಮವಿಜಯ’ದ ಪ್ರಸ್ತಾವವಿದ್ದು ಕಡೆಯ ಅಂಕದಲ್ಲಿ ಭಾರತಕ್ಕೆ ಅವರು ಮರಳಿದ ವರ್ಣನೆಯಿದೆ.

ಇಡಿಯ ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಉಜ್ವಲವಾದ ಭಾಗ ಶ್ರೀಪಾದಶಿಲೆಯ ಮೇಲೆ ನಿಂತು ವಿವೇಕಾನಂದರು ಮಾಡಿದ ಭಾರತಿಯ ಸ್ತುತಿ. ಏಳನೆಯ ಅಂಕದ ಬಹುಭಾಗ ಈ ವರ್ಣನೆಗೇ ಮೀಸಲಾಗಿದೆ. ಕವಿ ಶಿಖರಿಣೀಛಂದಸ್ಸಿನ ಎಂಬತ್ತಮೂರು ಪದ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ನಮ್ಮ ನಾಡನ್ನು ಅದಕ್ಕೆ ತಕ್ಕುದೇ ಆದ ಎತ್ತರದ ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಆದಿಕವಿ ವಾಲ್ಮೀಕಿಮುನಿಗಳೇ ಆಧುನಿಕಕಾಲದಲ್ಲಿ ರಚಿಸಿದರೋ ಎಂಬಷ್ಟು ತಿಳಿಯಾದ ಭಾಷೆ ಮತ್ತು ಉದಾರವಾದ ಭಾವ ಈ ಪದ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ತುಂಬಿದೆ. ಶಿಖರಿಣಿಯಂಥ ವಿಕಟಗತಿಯ ಬಂಧದಲ್ಲಿಯೂ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರ ವಾಣಿ ಅವ್ಯಗ್ರಬಂಧುರವಾಗಿ ಸಾಗುವ ಪರಿಯನ್ನು ಆಸ್ವಾದಿಸಿಯೇ ಅರಿಯಬೇಕು.

ಅದರ ಕೆಲವು ಪದ್ಯಗಳನ್ನೀಗ ಕಾಣೋಣ. ಮೊದಲಿಗೆ ಭಾರತದರ್ಶನ ಮಾಡಿಕೊಂಡ ವಿವೇಕಾನಂದರು ಪುಳಕಿತರಾಗಿ ಮನೋ-ವಾಕ್-ಕಾಯಗಳಿಂದ ಸಲ್ಲಿಸಿದ ನಮನ ಹೀಗಿದೆ:

ನಮೋವಾಕಂ ಸಾಕಂ ಪ್ರಣತಿತತಿಭಿರ್ಭಾವುಕತಯಾ

ಪ್ರಿಯಂ ಗಾಯಂ ಗಾಯಂ ತವ ಗುಣಚಯಂ ಪುಣ್ಯನಿಲಯಮ್ |

ಸ್ಮರನ್ ಸ್ವಾಂತೇ ಶಾಂತೇ

ತನುಮತನುಮೂರ್ಜಸ್ವಲರುಚಂ

ಜಗದ್ವಂದ್ಯಾಂ ವಂದೇ ಪ್ರಥಿತಯಶಸಂ

ತ್ವಾಂ ಭರತಭೂಃ || (೫)

ಹೇ ಭಾರತಮಾತೆಯೆ! ನಿನಗೆ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ನಮಿಸಿ ನಿನ್ನ ಪ್ರಿಯಕರವಾದ ಪುಣ್ಯಗುಣಗಳನ್ನು ಹಾಡಿ ಹೊಗಳುತ್ತ, ಪ್ರಶಾಂತವಾದ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ನಿನ್ನ ವಿತತೋಜ್ಜ್ವಲರೂಪವನ್ನು ನೆನೆಯುತ್ತ, ಇಡಿಯ ಜಗತ್ತಿನ ಆದರಕ್ಕೆ ಪಾತ್ರಳಾಗಿ ಅಪಾರಕೀರ್ತಿ ಪಡೆದಿರುವ ನಿನಗೆರಗುತ್ತೇನೆ.

ಮುಂದೆ ಭಾರತದ ಭೌಗೋಳಿಕ ವಿವರಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡ ಪದ್ಯ ಇಂತಿದೆ:

ಅವಾಚ್ಯಾಂ ಭೂರೇಷಾ ಮಲಯಜರಜಃಸೌರಭಮಯೀ

ಪ್ರತೀಚ್ಯಾಂ ಮಾಧುರ್ಯಪ್ರಚುರಫಲಸಂಭಾರಸುರಸಾ |

ಉದೀಚ್ಯಾಂ ಕಾಶ್ಮೀರಪ್ರಭವಕಮನೀಯದ್ಯುತಿಮತೀ

ತಥಾ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಮುಚ್ಚೈರ್ವಿಪುಲಕಲಮಕ್ಷೇತ್ರಸುಭಗಾ || (೭)

ನಮ್ಮೀ ನಾಡು ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ಮಲಯದ ಮಣ್ಣಿನ ಕಂಪಿನಿಂದ, ಪಶ್ಚಿಮದಲ್ಲಿ ಸಿಹಿಯಾದ ಹಣ್ಣು-ಹಂಪಲುಗಳ ರಸವಂತಿಕೆಯಿಂದ, ಉತ್ತರದಲ್ಲಿ ಕಾಶ್ಮೀರದ ಕಮ್ರ ಕಾಂತಿಯಿಂದ, ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಹುಲುಸಾದ ಬತ್ತದ ಗದ್ದೆಗಳ ಸಮೃದ್ಧಿಯಿಂದ ಕೂಡಿ ಕಂಗೊಳಿಸಿದೆ.

ಇಲ್ಲಿ ಕವಿ ಮಲಯಪರ್ವತದ ಚಂದನವೃಕ್ಷಗಳನ್ನು, ಕಾಶ್ಮೀರದ ಕುಂಕುಮಕೇಸರವನ್ನು ಸೊಗಸಾಗಿ ಧ್ವನಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಪೂರ್ವದಿಕ್ಕಿನ ಅನ್ನಸಮೃದ್ಧಿ ಮತ್ತು ಪಶ್ಚಿಮದಿಕ್ಕಿನ ಫಲಸಮೃದ್ಧಿ ಕೂಡ ಇಲ್ಲಿ ಸೂಕ್ತವಾಗಿ ಒಕ್ಕಣೆಗೊಂಡಿದೆ.

ಪ್ರಕೃತಿ-ಸಂಸ್ಕೃತಿಗಳ ಸಾಮರಸ್ಯ ನಮ್ಮ ನೆಲದಲ್ಲಿ ಕಾಣುವಂತೆ ಬೇರೆಡೆ ಕಾಣಸಿಗುವುದು ಕಷ್ಟ. ಇವುಗಳ ಶ್ರೀಮಂತಿಕೆಯಿಂದಲೇ ಜೀವನೋತ್ಕರ್ಷಕ್ಕೆ ಪೂರಕವಾದ ಧರ್ಮಾವಿರುದ್ಧ ಭೋಗವನ್ನು ಉಪಾರ್ಜಿಸುವ ಆರ್ಥಿಕಸಂಪನ್ಮೂಲ ಒದಗಿದೆ.

ಹೀಗೆ ಕವಿ ಮೊದಲು ತ್ರಿವರ್ಗವನ್ನು ಕುರಿತು ಹೇಳಿ ಆ ಬಳಿಕ ಅಪವರ್ಗವನ್ನು ಪ್ರಸ್ತಾವಿಸುತ್ತಾರೆ:

ವಿಧಾತಾ ನಿರ್ಮಾಯ ಪ್ರಥಿತರಚನಂ ವಿಶ್ವಮಖಿಲಮ್

ಅದೃಷ್ಟ್ವಾ ಚಿಂತಾರ್ತೋ

ಭಗವದವತಾರೋಚಿತಭುವಮ್ |

ಸರಿತ್ಪೂತಾಂ ಸಸ್ಯಪ್ರಚಯವಿಭವಾಂ ರಮ್ಯವಿಪಿನಾಂ

ತಪೋಭೂಮಿಂ ಪುಣ್ಯಾಂ ತದನು ಭವತೀಂ ಸಂಘಟಿತವಾನ್ || (೯)

ಬ್ರಹ್ಮ ಇಡಿಯ ಜಗತ್ತನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿದ ಬಳಿಕ ಭಗವಂತನ ಅವತಾರಕ್ಕೆ ಸಮುಚಿತವಾದ ಎಡೆಯನ್ನು ಎಲ್ಲಿಯೂ ಕಾಣಲಾಗದೆ ಚಿಂತೆಗೆ ತುತ್ತಾಗಿ, ಅದನ್ನು ಬಗೆಹರಿಸಲು ಅನೇಕ ನದಿಗಳ ಹರಿವಿನಿಂದ ಪವಿತ್ರವಾದ, ಅಪಾರ ಸಸ್ಯಸಂಪತ್ತನ್ನು ಹೊಂದಿದ, ರಮಣೀಯ ವನರಾಜಿಯನ್ನು ತಳೆದ ಭಾರತವೆಂಬ ಈ ಪುಣ್ಯ ತಪೋಭೂಮಿಯನ್ನು ರಚಿಸಿದನು.

ಭಗವಂತ ಸ್ವರ್ಗವಾಸವನ್ನೂ ಬಿಟ್ಟು ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಅವತರಿಸಲು ಬಯಸಿದಾಗ ಸಮುಚಿತವಾಗಿ ತೋರಿದ ಸ್ಥಳವೇ ನಮ್ಮೀ ನಾಡು. ದೇವತೆಗಳಿಗೂ ಆಶ್ರಯ ಕೊಡಬಲ್ಲ ಬಲ್ಮೆ ಭಾರತಮಾತೆಯದು!

ಹೀಗೆ ಬುವಿಗಿಳಿದ ದೇವತೆಗಳು ನಿಸರ್ಗದ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ಮುಖಗಳಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಸಾನ್ನಿಧ್ಯವನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಿ ಇಡಿಯ ನಾಡನ್ನೇ ಪವಿತ್ರಗೊಳಿಸಿದ್ದಾರೆ ಎಂಬ ಕವಿಯ ಕಲ್ಪನೆ ಭವ್ಯವಾಗಿದೆ:

ವಸಂತೇ ತ್ವಂ ವಾಣೀ ರಸಿತರಸಿಕೇ ಕೋಕಿಲಕುಲೇ

ಶರತ್ಕಾಲೇ ಲಕ್ಷ್ಮೀರ್ದಿಶಿ ದಿಶಿ ಲಸತ್ಪದ್ಮನಿವಹೇ |

ಅಪರ್ಣಾ ಹೇಮಂತೇ ಖಲು ಗಲಿತಪರ್ಣೇಷು ತರುಷು

ವಿಲೋಕೇ ತ್ವಾಂ ಮಾತಃ ಸತತಮಭಿತೋ ದೈವತಮಯೀಮ್ || (೧೩)

ಹೇ ಮಾತೆಯೆ! ವಸಂತದಲ್ಲಿ ಕಲಕೂಜನ ಮಾಡುವ ಕೋಗಿಲೆಗಳ ಇಂಚರದಲ್ಲಿ ಸರಸ್ವತಿಯಾಗಿ, ಶರತ್ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲೆಡೆ ಕಂಗೊಳಿಸುವ ಪ್ರಫುಲ್ಲ ಕಮಲಗಳಲ್ಲಿ ಲಕ್ಷ್ಮೀಯಾಗಿ, ಹೇಮಂತದಲ್ಲಿ ಎಲೆಗಳನ್ನು ಉದುರಿಸಿಕೊಂಡ ಮರಗಳಲ್ಲಿ ಅಪರ್ಣೆಯಾದ ಪಾರ್ವತಿಯಾಗಿ ತೋರುವ ನೀನು ಸದಾ ದೇವಸ್ವರೂಪಿಣಿಯಾಗಿ ಕಾಣುವೆ!

ದೇಶವನ್ನು ದೇವರಾಗಿ ಕಾಣುವುದಾಗಲಿ, ಋತುಗಳ ಸೌಂದರ್ಯಕ್ಕೆ ಮನಸೋಲುವುದಾಗಲಿ ಸಂಸ್ಕೃತಸಾಹಿತ್ಯಕ್ಕೆ ಹೊಸತೇನಲ್ಲ. ಆದರೆ ಅವರೆಡನ್ನೂ ಒಟ್ಟಿಗೆ ಕಾಣಿಸುವ ಶಕ್ತಿ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರಿಗೇ ಮೀಸಲು!

ತ್ರಿವರ್ಗದ ಸಾರ್ಥಕ್ಯವನ್ನು ಕಾಣುವುದಕ್ಕೆ ಭಾರತ ಹೇಳಿಮಾಡಿಸಿದ ಬೀಡೆಂದು ಸಾವಯವರೂಪಕದ ಮೂಲಕ ಸಾರುವ ಪದ್ಯ ಮನೋಜ್ಞವಾಗಿದೆ:

ವಿಧಾತ್ರೀ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ನಿಗಮದೃಢಮೂಲಾತಿವಿಮಲಾ

ಸವಿತ್ರೀ ಚಾರ್ಥಾನಾಂ ಮಣಿಕನಕಬೀಜಾ ಸುರುಚಿರಾ |

ಪ್ರದಾತ್ರೀ ಕಾಮಾನಾಂ ಬಹುವಿಧಕಲಾಪುಷ್ಪಸುಫಲಾ

ಸುಖಚ್ಛಾಯಾ ಮಾತಸ್ತ್ವಮಸಿ

ಭುವನೇ ಕಲ್ಪಲತಿಕಾ || (೧೭)

ಹೇ ಮಾತೆಯೆ, ಧರ್ಮ-ಅರ್ಥ-ಕಾಮಗಳ ನೆಲೆಯಾದ ನೀನು ನೆಮ್ಮದಿಯ ನೆಳಲನ್ನು ದಯಪಾಲಿಸುವ ಕಲ್ಪಲತೆಯೇ ಹೌದು! ವಿಮಲ ವೇದವಾಙ್ಮಯವೇ ನಿನ್ನ ದೃಢವಾದ ಬೇರು, ಹೊಳೆಹೊಳೆಯುವ ಮುತ್ತು-ರತ್ನಗಳೇ ಬೀಜಗಳು, ಬಗೆಬಗೆಯ ಕಲೆಗಳೇ ಫಲ-ಪುಷ್ಪಗಳು.

ಇಲ್ಲಿ ಧರ್ಮ-ಅರ್ಥ-ಕಾಮಗಳ ಪ್ರಸ್ತಾವ ಮಾತ್ರ ಇದ್ದು ಮೋಕ್ಷ ಸೂಚಿತವಾಗಿರುವುದು ಬಹಳ ಧ್ವನಿಪೂರ್ಣ. ಸಾಧನೆಯ ಪೂರ್ಣಫಲವೇ ಸಿದ್ಧಿ. ಆದುದರಿಂದ ತ್ರಿವರ್ಗದ ಸಮ್ಯಗನುಷ್ಠಾನದಿಂದ ದೊರೆಯುವ ಫಲವೇ ಅಪವರ್ಗ. ಈ ಪದ್ಯ “ಲಕ್ಷ್ಯ ತಪ್ಪದೆ ಚರಿಸು ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಗಳ ಮೋಕ್ಷ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧ” ಎಂಬ ಕಗ್ಗದ ಮಾತನ್ನು ನೆನಪಿಗೆ ತರುವಂತಿದೆ.

ಮುಂದಿನ ಪದ್ಯ ನಮ್ಮ ನಾಡಿನ ಪುಣ್ಯಕ್ಷೇತ್ರಗಳನ್ನು ಪ್ರಸ್ತಾವಿಸುವ ವ್ಯಾಜದಲ್ಲಿ ಅಪೂರ್ವ ಚಮತ್ಕಾರವನ್ನು ಸಾಧಿಸಿದೆ:

ಅಯೋಧ್ಯಾ ಶತ್ರೂಣಾಂ ತ್ವಮಸಿ ಮಧುರಾ ಪಾವನಹೃದಾಂ

ಖಲಾನಾಂ ವಾ ಮಾಯಾ ಜನನಿ ಖಲು ಕಾಶೀ ಸುತಪಸಾಮ್ |

ಅವಂತೀ ಚಾರ್ತಾನಾಮಯಿ ವಿಧೃತಕಾಂಚೀ ವಿಮನಸಾಂ

ವಿಮುಕ್ತೇರ್ದ್ವಾರಾವತ್ಯಯಿ ದಿವಿಷದಾಂ ತ್ವಂ

ನನು ಪುರೀ || (೧೮)

ಹೇ ಭಾರತಮಾತೆಯೆ! ಶತ್ರುಗಳಿಗೆ ಅಯೋಧ್ಯೆಯಾಗಿ, ಪವಿತ್ರಚರಿತರ ಪಾಲಿಗೆ ಮಧುರೆಯಾಗಿ, ದುಷ್ಟರಿಗೆ ಮಾಯೆಯಾಗಿ, ತಪಸ್ವಿಗಳಿಗೆಲ್ಲ ಕಾಶಿಯಾಗಿ, ದುಃಖಿತರನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುವ ಅವಂತಿಯಾಗಿ, ವೈಮನಸ್ಯ ಉಂಟುಮಾಡುವವರನ್ನು ಹತ್ತಿಕ್ಕಲು ಕಟಿಬದ್ಧೆಯಾದ ಕಾಂಚಿಯಾಗಿ, ಮುಕ್ತಿಯ ಹೆಬ್ಬಾಗಿಲಂತಿರುವ  ದ್ವಾರಕೆಯಾಗಿ ಬೆಳಗುವ ನೀನು ದೇವತೆಗಳ ಬೀಡೇ ಸರಿ!

ಇಲ್ಲಿ ಕಲಾತ್ಮಕತೆ ಮುಗಿಲುಮುಟ್ಟಿದೆ. ಒಂದೇ ಶಬ್ದವನ್ನು ವಿಭಿನ್ನ ಅರ್ಥಗಳಲ್ಲಿ ಅನ್ವಯಿಸಿ ಚಮತ್ಕಾರ ಸಾಧಿಸುವ ಕವಿಗಳು ಸಾವಿರ ಮಂದಿ ಇದ್ದಾರೆ. ಆದರೆ ಅದನ್ನು ದೇಶಹಿತ ಸಾಧಿಸುವ ಸದ್ಗುಣಗಳಿಗೆ ಒಪ್ಪವಿಡುವ ಕಾಣ್ಕೆ ಹೆಚ್ಚಿನವರಿಗೆ ಇರಲಾರದು. ಹೆಚ್ಚು ಜಗ್ಗಾಡದೆ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪುಣ್ಯಕ್ಷೇತ್ರದ ಹೆಸರನ್ನೂ ಇಲ್ಲಿ ವಿನೂತನವಾಗಿ ಪ್ರಸ್ತಾವಿಸಿರುವುದಾಗಿದೆ. ಭಾರತವು ಮುಕ್ತಿಗೆ ಹೆಬ್ಬಾಗಿಲಿನ ಹಾಗಿದೆ ಎಂದು ಹೇಳಲು ದ್ವಾರಾವತಿಯನ್ನು ಹೆಸರಿಸಿರುವುದಂತೂ ಅತ್ಯಂತ ಸುಂದರ. ಇಲ್ಲಿ ಹೆಸರಿಸಲಾಗಿರುವ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳು ‘ಸಪ್ತ ಮೋಕ್ಷದಾಯಕ ಪುರ’ಗಳೆಂದೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿರುವ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಇದು ಮತ್ತೂ ಉಚಿತವೆನಿಸುತ್ತದೆ. 

ಭಾರತದ ಪ್ರಾಚೀನತೆಯನ್ನು ಸಾರುವ ಪದ್ಯ ಹೀಗಿದೆ:  

ಯದಾ ಸರ್ವಂ ಮಾತರ್ಭುವನಮಿದಮಾಸೀಚ್ಛಿಶುನಿಭಂ

ವಚೋಹೀನಂ ದೀನಂ ಪಿಹಿತದೃಗಿವಾಜ್ಞಾನತಮಸಾ |

ತದಾ ಗಂಗಾತೀರೇ ಸ್ಫುರಿತವಿಮಲಪ್ರಾತಿಭದೃಶ-

ಶ್ಚತುರ್ವೇದೋದ್ಗಾನಂ ಜನನಿ

ನಿಗಿರಂತಿ ಸ್ಮ ಮುನಯಃ || (೨೨)

ತಾಯೇ! ಯಾವಾಗ ಸಂಪೂರ್ಣ ವಿಶ್ವವೇ ಮುಗ್ಧವಾದ ಮಗುವಿನಂತೆ ಮಾತಿಲ್ಲದೆ ಅಜ್ಞಾನದಿಂದ ಕಣ್ಣು ಮುಚ್ಚಿಕೊಂಡಿದ್ದಿತೋ, ಆಗ ದಿವ್ಯದರ್ಶಿಗಳಾದ ಋಷಿ-ಮುನಿಗಳು ಗಂಗೆಯ ತೀರದಲ್ಲಿ ವೇದಗಳನ್ನು ಕಂಡುಕೊಂಡು ಹಾಡುತ್ತಿದ್ದರು!

ಇಂದು ಇಡಿಯ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯವಿರುವ ಪ್ರಾಚೀನತಮ ವಾಙ್ಮಯ ವೇದಗಳೇ ಎಂಬುದು ಭಾರತೀಯರ ಹೆಮ್ಮೆ. ಈ ಅಂಶವನ್ನು ಇತರ ದೇಶಗಳ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಸ್ಥಿತಿಯ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಒಕ್ಕಣಿಸಿರುವುದರಿಂದ ಪದ್ಯಕ್ಕೆ ಪರಿಣಾಮಪುಷ್ಟಿ ಒದಗಿದೆ.

ಮುಂದೆ ನಮ್ಮ ಪವಿತ್ರಚರಿತರ ಸ್ಮರಣೆಯನ್ನು ಪರ್ಯಾಯವಾಗಿ ಮಾಡಿರುವ ಪರಿ ಸೊಗಸಾಗಿದೆ. ಈ ಕಲ್ಪನೆ ಎರಡು ಪದ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ವಿಸ್ತರಿಸಿದೆ:

ತವೌದಾರ್ಯಂ ಧುರ್ಯಂ ಶಿಬಿದಧಿಚಿಕರ್ಣಾದಿಚರಿತೇ

ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರೇ ಧರ್ಮೇ ದಶರಥಸುತೇ ಸತ್ಯವಚನಮ್ |

ಧ್ರುವೇ ಪ್ರಹ್ಲಾದೇ ವಾ ಭಗವತಿ ಮನಸ್ವಿತ್ವಮತುಲಮ್

ಅಖಂಡಂ ಭ್ರಾಜಂತೇ ಹ್ಯಗಣಿತಗುಣಾ

ಏವಮಿವ ತೇ || (೨೮)

ಶಿಬಿ, ದಧೀಚಿ, ಕರ್ಣ ಮುಂತಾದವರ ಚರಿತೆಗಳಲ್ಲಿ ಔದಾರ್ಯ; ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ, ಧರ್ಮರಾಜ, ಶ್ರೀರಾಮನೇ ಮೊದಲಾದವರಲ್ಲಿ ಸತ್ಯವ್ರತ; ಧ್ರುವ-ಪ್ರಹ್ಲಾದಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಮನಃಸ್ಥೈರ್ಯ – ಹೀಗೆ ನಿನ್ನ ಅಖಂಡ ಗುಣಸಂಪತ್ತು ಶೋಭಿಸುತ್ತಿದೆ.

ಅಗಾಧಪ್ರಜ್ಞಾ ತೇಽಸ್ಫುರದಯಿ ಮುನಿವ್ಯಾಸವಚನೇ

ನಿಗೂಢಾಂತಸ್ತತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಪಟುತಾ ಶಂಕರಮತೌ |

ಚತುರ್ಯೋಗಪ್ರಾಪ್ಯಾ ಭುವನಗುರುತಾ ಕೃಷ್ಣಚರಿತೇ

ನೃಪಾಲೋಚ್ಚೈರ್ನೀತಿರ್ಗುಣವತಿ

ರಘೂತ್ತಂಸಚರಿತೇ || (೨೯)

ಭಗವಾನ್ ವ್ಯಾಸಮುನಿಗಳ ಮಾತುಗಳಲ್ಲಿ ನಿನ್ನ ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಪ್ರಕರ್ಷವೂ ಭಗವತ್ಪಾದ ಶಂಕರರ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಆತ್ಯಂತಿಕತತ್ತ್ವವನ್ನು ಗ್ರಹಿಸಬಲ್ಲ ನಿನ್ನ ಬುದ್ಧಿಪಾಟವವೂ ಯೋಗೇಶ್ವರ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಜೀವಿತದಲ್ಲಿ ಕರ್ಮ-ಜ್ಞಾನ-ಭಕ್ತಿ-ರಾಜ ಎಂಬ ನಾಲ್ಕು ಬಗೆಯ ಯೋಗಗಳಿಂದ ಪಡೆಯಬೇಕಾದ ವಿಶ್ವಗುರುತ್ವವೂ ಶ್ರೀರಾಮನ ಚರಿತೆಯಲ್ಲಿ ಉದಾತ್ತವಾದ ನಿನ್ನ ರಾಜನೀತಿಯೂ ದೃಶ್ಯಮಾನವಾಗಿದೆ.

ಗುಣಗಳಿಗೆ ಅರ್ಥವಂತಿಕೆ ಬರುವುದು ಗುಣಿಗಳಿಂದಲೇ ಎಂಬ ಅರಿವಿರುವವರಿಗೆ ಈ ಎರಡು ಪದ್ಯಗಳ ಕಥನಕ್ರಮ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಹಿಡಿಸುತ್ತದೆ.

ಭಗವಂತನೇ ಅವತರಿಸಿದ ಭಾರತದ ನೆಲದಲ್ಲಿ ಇರುವುದೆಲ್ಲವೂ ಪವಿತ್ರ ಎಂಬ ಭಾವದ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿ ಹೀಗಿದೆ:

ನ ಮೂಲಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿನ್ನವಮಪಿ ಹಿ ತೇಽನೌಷಧಮಯಿ

ನ ಚಾಮಂತ್ರಂ ಕಿಂಚಿತ್ತವ ಸುರಗಿರೋ ಹ್ಯಕ್ಷರಮಪಿ |

ಅಗಂಗಾ ನೋ ಕಾಚಿಲ್ಲಘುತರಸರಿಚ್ಚಾಪಿ ಗಣಿತಾ

ನ ಜೀವಸ್ತ್ವಯ್ಯಂಬ ಹ್ಯಶಿವ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಗದಿತಃ || (೩೦)

ಹೇ ಮಾತೆಯೆ! ನಿನ್ನ ನೆಲದ ಯಾವೊಂದು ಬೇರು-ಕಾಂಡವೂ ಔಷಧೀಯ ಗುಣದಿಂದ ಕೂಡಿಲ್ಲದಿಲ್ಲ; ನಿನ್ನ ಸಂಸ್ಕೃತವಾಣಿಯ ಯಾವೊಂದು ಅಕ್ಷರವೂ ಮಂತ್ರವಾಗುವ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿಲ್ಲದಿಲ್ಲ; ನಿನ್ನ ಯಾವೊಂದು ಸಣ್ಣ ತೊರೆಯೂ ಗಂಗೆಯಾಗುವ ಸತ್ತ್ವವನ್ನು ಪಡೆದಿಲ್ಲದಿಲ್ಲ; ಹೆಚ್ಚೇನು, ನಿನ್ನಲ್ಲಿಯ ಯಾವೊಂದು ಜೀವವೂ ಅಮಂಗಳವಲ್ಲ!

“ಅಮಂತ್ರಮಕ್ಷರಂ ನಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ ಮೂಲಮನೌಷಧಮ್ ಅಯೋಗ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ನಾಸ್ತಿ ಯೋಜಕಸ್ತತ್ರ ದುರ್ಲಭಃ” ಎಂಬ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಸೂಕ್ತಿಯನ್ನು ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರು ಪುನಾರಚಿಸಿಕೊಂಡ ಬಗೆಯೇ ವಿಶಿಷ್ಟ. ಸುಭಾಷಿತವು ಹೇಳುವ ‘ಯೋಜಕಗುಣ’ ನಮ್ಮ ನೆಲದಲ್ಲಿ ವಿಪುಲವಾಗಿರುವುದು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ.

ಭಾರತದ ಪಾವಿತ್ರ್ಯವನ್ನು ವರ್ಣಿಸಲು ಬೇರೆಯ ವಸ್ತು-ವಿಷಯಗಳು ಸಾಲದೆ ಕವಿ ಆಕಾಶಗಂಗೆಯನ್ನೇ ಆಶ್ರಯಿಸುತ್ತಾರೆ:

ಅಪೂತಂಮನ್ಯಾ ಸಾ ಹರಿಚರಣಯೋಗಾದಥ ಯದಾ

ವಿಯದ್ಗಂಗಾ ಖಿನ್ನಾ ಪುರಹರಶಿರೋವಾಸಮಗಮತ್ |

ತತೋ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಂಗಂ ಕಥಮಪಿ ಸಮಾಸಾದ್ಯ ಸಮಗಾ-

ದಲಭ್ಯಂ ಪಾವಿತ್ರ್ಯಂ  ಜಯತು ಸತತಂ

ಸಾ ಭರತಭೂಃ || (೪೬)

ಕಮಲನಾಭನ ಪಾದಕಮಲದಿಂದ ಪರಶಿವನ ಶಿರಸ್ಸನ್ನು ಸೇರಿಯೂ ತನ್ನನ್ನು ಅಪವಿತ್ರಳೆಂದೇ ಭಾವಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಸುರಗಂಗೆ ಯಾರ ಸಂಯೋಗದಿಂದ ಅನನ್ಯಲಭ್ಯವಾದ ಪಾವಿತ್ರ್ಯವನ್ನು ಪಡೆದಳೋ, ಆ ಭಾರತಭೂಮಿಗೆ ಸದಾ ಏಳ್ಗೆಯಿರಲಿ.

ಪಾವಿತ್ರ್ಯವನ್ನು ಗಳಿಸಲೆಳಸಿದ ಗಂಗೆಯ ಸತತ ಅವತಾರ ಸಾರ್ಥಕತೆಯ ನೆಲೆಯನ್ನು ಕಂಡದ್ದು ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಎಂದಮೇಲೆ ಈ ನೆಲದ ಉನ್ನತಿ ಇನ್ನೆಷ್ಟರ ಮಟ್ಟಿನದು! ಇಲ್ಲಿ ಕವಿ ಪೌರಾಣಿಕ ಕಲ್ಪನೆಯನ್ನು ವಿಸ್ತರಿಸಿರುವ ವಿಧಾನ ಬಲು ಚೆಲುವಾಗಿದೆ.

ಭಾರತಮಾತೆಯಲ್ಲಿ ಪಾವಿತ್ರ್ಯ ಇದ್ದ ಮಾತ್ರಕ್ಕೆ ಪೌರುಷ ಇಲ್ಲವೆಂದಲ್ಲ. ಆಕೆ ಶಿವೆಯೂ ಹೌದು, ರುದ್ರಾಣಿಯೂ ಹೌದು:

ಪ್ರಚಂಡಃ ಸಹ್ಯಾದ್ರಿಃ ಕಟಿನಿಹಿತಕೋಶಃ ಖಲು ತವ

ಹಿಮಾದ್ರಿಸ್ತೂಣಾರೋ ವಿಧೃತ ಇವ ವಿಂಧ್ಯಃ ಪರಿಕರಃ |

ಸರಿತ್ಸಿಂಧುಃ ಕ್ರುದ್ಧಭ್ರುಕುಟಿರಟವೀ ರೋಮನಿಚಯೋ

ಮಹಾಚಂಡೀ ನೂನಂ ತ್ವಮಸುರಗಣಾನಾಂ

ಭಯಕರೀ || (೫೬)

ಉನ್ನತವಾದ ಸಹ್ಯಪರ್ವತವನ್ನು ಕಟಿಯಲ್ಲಿಯ ಕರವಾಲದ ಒರೆಯಾಗಿ, ಹಿಮಾಲಯವನ್ನು ಬತ್ತಳಿಕೆಯಾಗಿ, ವಿಂಧ್ಯಾಚಲವನ್ನು ಸೊಂಟಕ್ಕೆ ಕಟ್ಟಿದ ಟೊಂಕವಾಗಿ, ನದಿಗಳನ್ನೇ ಕೋಪದಿಂದ ಗಂಟಿಕ್ಕಿದ ಹುಬ್ಬುಗಳಾಗಿ, ಅಡವಿಗಳನ್ನೇ ಮೈಯ ನವಿರಾಗಿ ಹೊಂದಿದ ನೀನು ಮಹಾಚಂಡಿಯಂತೆ ಕಂಡು ಅಸುರರಿಗೆ ದುಃಸ್ವಪ್ನವಾಗಿರುವೆ! 

ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರು ಅಭ್ಯುನ್ನತ ಪರ್ವತಶ್ರೇಣಿಗಳನ್ನು ಪ್ರಸ್ತಾವಿಸಿ ನಮ್ಮ ನಾಡಿನ ಅಚಂಚಲ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವನ್ನು ಧ್ವನಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಆ ಸಾಮರ್ಥ್ಯ ತೋರಿಕೊಳ್ಳುವ ಬಗೆ ಭಯಾನಕವಾಗಿದ್ದು ಶತ್ರುಗಳ ದಮನಕ್ಕೇ ಮೀಸಲಾಗಿದೆ ಎಂಬುದು ಚಂಡಿಯ ಕಲ್ಪನೆಯ ಮೂಲಕ ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ. ಈ ಬಗೆಯ ವೀರೋಚಿತ ವರ್ಣನೆಗಳು ಜಾಗರಣಗೊಳಿಸುವ ಭಾವೋನ್ನತಿ ಮಾತಿಗೆ ಮೀರಿದ್ದು.

ನೆಲಕ್ಕೆರಗುವಾಗ ಅಲ್ಲಿಯ ಪುಣ್ಯಾತ್ಮರ

ಸ್ಮರಣೆಯಾದರೆ ಹಣೆಯಲ್ಲಿ ಮೂಡುವ ಗಾಯದ ಕಲೆಯೂ ಸ್ವಾಗತಾರ್ಹ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ ಕವಿ:    

ಸ್ವಧರ್ಮೈಕಪ್ರಾಣೈರ್ನಿಜರುಧಿರಸಿಕ್ತಾನಿ ನೃವರೈಃ

ಧೃತೋಚ್ಚೈರ್ವಲ್ಮೀಕಾನ್ಯಯಿ ತವ ಸುತೀರ್ಥಾನಿ ಮುನಿಭಿಃ

ಸತೀಭಿರ್ವಾ ದೇಹೋದ್ದಹನಪರಿಶುದ್ಧಾನಿ ಸುಚಿರಮ್ |

ಕಿಣಾಂಕಂ ಮೇ ಭೂಯಾದ್ಭಗವತಿ ಲಲಾಟಂ

ಪ್ರಣಮತಾ || (೬೮)

ಹೇ ಭಗವತಿ! ಸ್ವಧರ್ಮಪಾಲನೆಗಾಗಿ ತಮ್ಮ ಬಿಸಿನೆತ್ತರನ್ನೇ ಧಾರೆಯೆರೆದ ವೀರರ, ಪಾತಿವ್ರತ್ಯವನ್ನು ಕಾಪಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಲು ‘ಸತಿ’ಯಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ದೇಹವನ್ನೇ ಆಹುತಿಯಾಗಿಸಿಕೊಂಡ ಸುಶೀಲೆಯರ, ಸುತ್ತಲೂ ಹುತ್ತ ಬೆಳೆದರೂ ತಪಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿರುವ ಋಷಿ-ಮುನಿಗಳ ಪವಿತ್ರ ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳನ್ನು ತಲೆಬಾಗಿ ನಮಿಸುವಾಗ ನನ್ನ ಹಣೆಯ ಮೇಲೆ ಗಾಯದ ಕಲೆ ಮೂಡಲಿ!

ರಕ್ಷಣೆಯ ಕುರುಹಾಗಿ ಯೋಧನ ಮೈಯಲ್ಲಿ ಮೂಡುವ ವೀರಲಕ್ಷ್ಮದಂತೆಯೇ ಸಮರ್ಪಣೆಯ ಕುರುಹಾಗಿ ಭಕ್ತನ ಹಣೆಯಲ್ಲಿ ಮೂಡುವ ಕಲೆಯೂ ಪವಿತ್ರ!

ಹೀಗೆ ನಮಿಸುವಾಗ – ನಿನ್ನ ಮೂಲಕ ಪಡೆದ ಅಂತರಿಂದ್ರಿಯ-ಬಹಿರಿಂದ್ರಿಯಗಳೆಲ್ಲವೂ ನಿನ್ನಲ್ಲಿಯೇ ಮಗ್ನತೆ ಹೊಂದಿ ಸಾರ್ಥಕವಾಗಲಿ – ಎಂದು ಕವಿ ಭಾರತಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುತ್ತಾರೆ:

ತ್ವದಾಯತ್ತಾ ವಾಣೀ ತವ ಮಹಿಮಗೀತೇ ವಿರಮತು

ತ್ವದಾಯತ್ತಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಪರಿರಮತು ರೂಪೇಕ್ಷಣರತೌ |

ತ್ವದಾಯತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹ್ಯುಪರಮತು ಸಂಚಿಂತನವಿಧೌ

ತ್ವದರ್ಥೇ ಸಂಶೀರ್ಣಃ ಸುಚಿರಮಯಿ ಕಾಯಃ ಪತತು ಮೇ|| (೭೬)

ನಿನ್ನ ದಯೆಯಿಂದ ದೊರೆತ ಮಾತಿನ ಶಕ್ತಿ ನಿನ್ನ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ಹಾಡಿ ಹೊಗಳುವುದರಲ್ಲಿಯೇ ವಿರಮಿಸಲಿ; ನಿನ್ನ ಪ್ರಸಾದದಿಂದ ಪಡೆದ ದೃಷ್ಟಿಶಕ್ತಿ ನಿನ್ನ ರಮ್ಯ ರೂಪವನ್ನು ನೋಡುವುದರಲ್ಲಿಯೇ ವಿರಮಿಸಲಿ; ನಿನ್ನ ಕರುಣೆಯ ಫಲವಾದ ಮನಸ್ಸು ನಿನ್ನ ಧ್ಯಾನದಲ್ಲಿಯೇ ವಿರಮಿಸಲಿ. ನಿನಗಾಗಿ ಚಿರಕಾಲ ಶ್ರಮಿಸುತ್ತ ನನ್ನೀ ದೇಹವೇ ಸಮರ್ಪಿತವಾಗಲಿ!

ಈ ಪದ್ಯ ಭಗವತ್ಪಾದ ಶಂಕರರ ‘ಸೌಂದರ್ಯಲಹರಿ’ಯ ಚರಮಪದ್ಯದ ಆಶಯವನ್ನು ನೆನಪಿಸುತ್ತದೆ.

ಮುಂದಿನ ಜನ್ಮದಲ್ಲಿಯೂ ಭಾರತದಲ್ಲಿಯೇ ಹುಟ್ಟುವ ಬಯಕೆ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರದು:

ಪುನರ್ಜನ್ಮನ್ಯಂಬ ತ್ವದಮಲಜಲಾನಾಂ ಜಲಚರ-

ಸ್ತ್ವದೀಯಾನಾಂ ವೃಕ್ಷವ್ರತತಿಕುಸುಮಾನಾಂ ಮಧುಕರಃ |

ಭವೇಯಂ ತ್ವತ್ಸ್ಪರ್ಶಾತಿಶುಚಿಪವನಾನಾಂ ಚ ಭುಜಗಃ

ಸಮೀಹೇ ನ ಸ್ವರ್ಗೇ ಸುರಗುರುಪದಂ ಚಾಪಿ

ಸುಖದಮ್ ||  (೭೭)

ಹೇ ಮಾತೆಯೆ! ಮುಂದಿನ ಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ನಾನು ನಿನ್ನ ಪುಣ್ಯೋದಕದಲ್ಲಿ ಓಡಾಡುವ ಜಲಚರನಾಗಿಯೋ, ನಿನ್ನ ಮರ-ಗಿಡ-ಬಳ್ಳಿಗಳ ಸುಮಗಳಲ್ಲಿ ರಮಿಸುವ ದುಂಬಿಯಾಗಿಯೋ, ಪವಿತ್ರವಾದ ಸ್ಪರ್ಶವುಳ್ಳ ನಿನ್ನ ಗಾಳಿಯನ್ನು ಹೀರಿ ಬದುಕುವ ಹಾವಾಗಿಯೋ ಹುಟ್ಟಲು ಬಯಸುತ್ತೇನೆ. ನನಗೆ ಸ್ವರ್ಗದಲ್ಲಿ ಸುರಗುರುವಾಗಿರುವ ಸೌಖ್ಯವೂ ಬೇಡ!

ಪದ್ಯದ ಪ್ರಾರಂಭವೇ ಪುನರ್ಜನ್ಮದ ಒಕ್ಕಣೆಯಿಂದ! ಅಂದರೆ ಕವಿ ಮುಕ್ತಿಗಾಗಿ ಬೇಡದೆ ಮರುಹುಟ್ಟನ್ನೇ ಎದುರುನೋಡುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಲು ಮೋಕ್ಷದ ಆಶೆಯನ್ನೂ ಮೀರಿರುವ ಕವಿ ನಿಜಕ್ಕೂ ವಂದನೀಯರು.

ಹೀಗೆ ಭಾರತದ ವಿಶಾಲ ಯಶೋರಾಶಿಯನ್ನು ವರ್ಣಿಸಲು ಸಂಸ್ಕöÈತಭಾರತಿಗೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ ವರ್ಣೇಕರ್:

ರಣದ್ವಾಣೀವೀಣಾಮಧುರತರಝಂಕಾರಸುರಸಾ

ಶತಾರ್ಥಾಲಂಕಾರಧ್ವನಿಜನಿತಸದ್ಭಾವಸುಭಗಾ |

ಕವೀನಾಂ ದಿಕ್ಕಾಲಾದ್ಯನವಧಿಸಮಾಕೀರ್ಣಯಶಸಾಂ

ನ ವಾಣೀ ಗೈರ್ವಾಣೀ ತವ

ಭಣಿತುಮೀಷ್ಟೇಽಖಿಲಗುಣಾನ್ || (೮೦)

ಸರಸ್ವತಿಯ ವೀಣಾನಾದದ ಮಾಧುರ್ಯವನ್ನು ಪ್ರತಿಧ್ವನಿಸುವ, ಧ್ವನ್ಯಲಂಕಾರಗಳ ಬಲದಿಂದ ವ್ಯಕ್ತವಾಗುವ ಭಾವಸೌಭಾಗ್ಯವನ್ನು ಹೊಂದಿದ, ದೇಶ-ಕಾಲಗಳನ್ನೆಲ್ಲ ವ್ಯಾಪಿಸಿದ ಕೀರ್ತಿಯಿರುವ ಅಗಣಿತ ಕವಿಗಳ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯಾದ ಗೀರ್ವಾಣವಾಣಿಯೂ ಕೂಡ ನಿನ್ನ ಎಲ್ಲ ಗುಣಗಳನ್ನೂ ಕೀರ್ತಿಸಲು ಸಮರ್ಥಳಲ್ಲ!

ತಾವು ಜೀವನವಿಡೀ ಉಪಾಸಿಸಿದ ಸಂಸ್ಕೃತಸರಸ್ವತಿಯ ಮಿತಿಯನ್ನು ಹೇಳುವ ಮೂಲಕ ಭಾರತದ ಗುಣೋತ್ಕರ್ಷವನ್ನೇ ಪರ್ಯಾಯವಾಗಿ ಕಥಿಸಿರುವ ಕ್ರಮ ಸೊಗಸಾಗಿದೆ.

* * *

ಸ್ವಾಮಿ ವಿವೇಕಾನಂದರಂಥ ಭಾವಧನರು ತಮ್ಮ ತಾಯ್ನೆಲದ ತುತ್ತತುದಿಯಲ್ಲಿ ನಿಂತು ಅದನ್ನು ಅಂತರಂಗದಲ್ಲಿ ತುಂಬಿಕೊಂಡ ಸಂದರ್ಭವನ್ನು ಅದರ ಪುಣ್ಯಪರಿವೇಷಕ್ಕೆ ಗಾಸಿಯಾಗದ ಹಾಗೆ ಚಿತ್ರಿಸುವುದು ಸಾಮಾನ್ಯರಿಗೆ ಎಟುಕದ ಸಂಗತಿ. ಅದಕ್ಕೆ ಮಿಗಿಲಾದ ಔಚಿತ್ಯ, ಸಂಯಮ ಮತ್ತು ಪ್ರಬುದ್ಧತೆಗಳು ಬೇಕು. ಈ ಎಲ್ಲ ಸದ್ಗುಣಗಳೂ ಇದ್ದ ವರ್ಣೇಕರ್ ಅವರು ರೂಪಿಸಿರುವ ಪ್ರಸ್ತುತ ಸ್ತುತಿ ವಿವೇಕಾನಂದರ ವಾಣಿಯಂತೆಯೇ ಗಂಭೀರವಾಗಿದೆ, ಕಾಂತಿಯಿಂದ ಕೂಡಿದೆ.